اثر تنش خشکی و باکتری های افزاینده رشد گیاه بر ویژگی های اکوفیزیولوژیکی ریحان

تنش های محیطی بی شک از عوامل محدود کننده تولید محصولات زراعی می باشند (blum and ebercon, 1988). طبق برآورد انجام شده توسط لویت، شاید تنها 10 درصد از زمین های قابل کشت جهان به عنوان منطقه عاری از تنش طبقه بندی شوند که تنش خشکی با 26 درصد به عنوان مهمترین تنش ها بوده و سایر تنش ها اغلب به صورت مستقیم و غیر مستقیم از طریق تنش خشکی گیاهان را تحت تاثیر قرار می دهند (levitt, 1980). به عبارت دیگر تنش خشکی مهمترین عامل محدود کننده رشد و عملکرد گیاهان زراعی است که 40 تا 60 درصد اراضی کشاورزی جهان را تحت تاثیر قرار می دهد. ایران با متوسط نزولات آسمانی 240 میلی متر در سال طبق تعریف آمبرژه در زمره مناطق خشک و نیمه خشک قرار می گیرد (سرمدنیا و کوچکی، 1368). تنش خشکی تقریبا تمامی جنبه های رشد گیاه و بیشتر فرآیندهای فیزیولوژیک آن را تحت تاثیر قرار می دهد (hung, 2000). اگر چه تحقیقات وسیعی در رابطه با اثر تنش خشکی بر روی محصولات زراعی انجام گرفته است اما متاسفانه رفتار گیاهان دارویی و معطر تحت شرایط کمبود آب به خوبی مطالعه نشده است. بنابراین واضح است که برای فهم و درک موجودیت و ادامه حیات گیاهان دارویی در نواحی خشک، ارزیابی عملکرد و تعیین شرایط بهینه برای کشت آن ها نسبت به کمبود آب وجود دارد. مقاومت به خشکی در گونه های غیر زراعی به معنای بقاء آن ها تعریف می شود اما در گونه های زراعی بر اساس میزان عملکرد آن ها ارزیابی می شود. در نتیجه، کمی کردن شاخص های مقاومت به خشکی باید بر اساس عملکرد اقتصادی گیاه زراعی انجام شود (fischer and maurer, 1998). گیاهان دارویی معلوم نیست دقیقاً از چه زمانی گیاهان به عنوان دارو مورد استفاده قرار گرفته اند. مسلّماً اطّلاعات مربوط به اثرات و خواص دارویی گیاهان از زمان های بسیار دور و به تدریج به دست آمده، سینه به سینه منتقل گشته، به طور ضمنی با آداب و سنن قومی نیز درآمیخته، سرانجام با زحمت زیاد و از طریق تجربه های فراوان مهمترین اثرات و خواص آن ها در اختیار نسل های معاصر قرار گرفته است. طبق شواهد به دست آمده به نظر می رسد مصریان و چینیان در زمر? اوّلین جمعیت های بشری بوده باشند که به خواص دارویی بعضی از گیاهان پی برده اند. مردم یونان باستان خواص دارویی برخی از گیاهان را به خوبی می دانسته اند. بقراط حکیم بنیانگذار طب یونان قدیم و شاگرد وی ارسطو برای طب گیاهی ارزش زیادی قائل بوده اند. در قرن هشتم تا دهم میلادی دانشمندان ایرانی؛ ابوعلی سینا، محمد زکریای رازی و دیگران به دانش «درمان با گیاه رونق زیادی دادند» و کتاب های معروفی «قانون» و «الحاوی» را به رشت? تحریر در آوردند. اروپاییان در استفاده دارویی از گیاهان در قرن هفده وهجده پیشرفت زیادی داشته اند. این روند تا مدت ها ادامه داشته تا اینکه پس از به بازار آمدن داروهای شیمیایی، مصرف مواد طبیعی به طور چشمگیری کاهش یافت. ولی در سال های اخیر آشنایی علمی و بنیادی انسان با خواص و آثار مفید مواد دارویی طبیعی، مجدداً موجبات استفاده روزافزون از آن ها را فراهم آورده است. گیاهان دارویی گرچه درداشتن مواد موثره با یکدیگر مشترک هستند ولی بدیهی است که از خصوصیات گیاه شناسی متفاوتی برخوردارند. در بین محصولات باغبانی، گیاهان دارویی کمتر به سبزیجات و میوه جات شباهت دارند، بلکه بیشتر شبیه گیاهان زینتی هستند و انواع یک ساله، دوساله، چندساله، علفی، خشبی، درختچه ای یا درختی شامل گونه های مثمر و غیر مثمر در بین آن ها دیده می شود. مسئله «دارویی بودن» گیاهان همیشه امری در حال تغییر است به طوری که گیاهی که تا دیروز به عنوان گیاه غیر دارویی شناخته می شده ممکن است فردا به عنوان یک گیاه مهم و ارزشمند دارویی معرّفی گردد. به عکس گیاهی که تا امروز به عنوان گیاه دارویی در بین عوام شهرت داشته و مورد استفاده قرار می گرفته، ممکن است در بررسی های علمی روز، یک گیاه فاقد ارزش دارویی شناخته شود. تاکنون تنها خصوصیات دارویی حدود سی هزار گونه ازششصد هزار گون? گیاهی جهان شناخته شده. گیاهان دارویی مخازن غنی از متابولیت های ثانویه یعنی مواد موثره اساسی بسیاری از داروها می باشند. مواد مذکور اگرچه اساساً با هدایت فرآیندهای ژنتیکی ساخته می شوند، ولی ساخت آن ها بطور بارزی تحت تاثیر عوامل محیطی قرار می گیرد. به طوریکه عوامل محیطی باعث تغییراتی در رشد گیاهان دارویی و نیز در مقدار و کیفیت مواد موثّره آن ها نظیر آلکالوئیدها، گلیکوزیدها، استروئیدها، روغن های فرار (اسانس ها) و امثال آن می گردد (عامری و همکاران، 1386. امیدبیگی، 1377 و 1378). اهمیت کشت و تولید گیاهان دارویی نظر به اینکه با پیشرفتهای جدید علوم شیمی و داروسازی موادّ موثّره لازم در معالجات پزشکی امروزه به صورت مصنوعات کارخانه ای عرضه شده اند، لذا بعضی فکر می کنند که با عرض? مواد مصنوع مذکور از اهمّیت گیاهان دارویی کاسته شده و نیاز چندانی به کشت و تولید آن ها نخواهد بود. ولی، آمار سال های اخیر نشان می دهد که این تصوّر چندان صحیح نبوده و با وجود عرض? مصنوعی مشابه موادّ موثّر? گیاهان دارویی به مردم، نه تنها از میزان کشت و تولید این گیاهان کاسته نشده بلکه تولید و مصرف آنها افزایش نیز یافته است. محاسب? دقیق تولید مصرف گیاهان دارویی سالیان? گیاهان دارویی در جهان مشکل است، زیرا، از گیاهان دارویی به اشکال ناشناخت? متفاوتی استفاده می شود( به شکل تازه، خشک، دم کردنی یا استفاده شده در صنایع داروسازی) و اطّلاعات محلّی جامعی نیز در این مورد وجود ندارد. گیاهان دارویی یکی از منابع غنی کشور بوده به طوری که از 600 هزار گونه گیاهان دارویی حدود 7500 تا ده هزار گونه از این گیاهان مربوط به فلور ایران می باشد که امکان صادرات آن نیز وجود دارد. زیرا وقتی به ارقام واردات کشورهای اروپایی توجه شود، معلوم می گردد که گیاهان دارویی بازار بزرگی در جهان داشته و کشور ما می تواند به یکی از مهمترین صادرکنندگان این گیاهان دارویی تبدیل شود. ایران از لحاظ آب و هوا، موقعیت جغرافیایی و زمینه رشد گیاهان دارویی یکی از بهترین مناطق جهان محسوب می گردد و در گذشته هم منبع تولید و مصرف گیاهان دارویی بوده است. علاوه بر اهمیت روزافزون گیاهان دارویی در سطح جهان که به سرعت می رود تا جانشین بسیاری از داروهای شیمیایی شود، صادرات این گیاهان نیز می تواند منبع بزرگی از درآمد ارزی برای کشور باشد (صمصام شریعت،ه.1378). مقدمه ای در مورد گیاه ریحان گیاه ریحان (ocimum basilicum l.) متعلق به تیره نعناع (lamiaceae (labiatae) ) بوده که اکوتیپهای آن دارای تنوع زیادی از نظر مورفولوژی است (marotti et al,. 1996). گیاه ریحان (2n=48) گیاهی است یکساله، علفی، ایستاده، تقریباً بدون کرک، معطر و به ارتفاع 60 تا 30 سانتی متر که منشای آن شمال غرب هند، شمال شرق آفریقا و آسیای میانه است (gill and randhawa, 2002). اندام مورد استفاده گیاه برگ، سرشاخه های گل دار و بذر است. در طب سنتی از این گیاه به عنوان خلط آور، مدر، ضدنفخ، جهت تسکین درد معده و محرک استفاده می شود همچنین ریحان خاصیت حشره کشی، دور کننده پشه، ساس و عقرب دارد (arabaci et al,. 2004). اسانس این گیاه به طور گسترده ای در صنایع غذایی، عطر سازی فرآورده های دهانی و دندانی درطب سنتی کاربرد دارد و دارای خواص ضد میکروبی است (prasad et al,. 1986). طبق پژوهشی که حسنی و همکاران (2003) بر روی گیاه ریحان انجام دادند، مشاهده نمودند که تنش آب اثر معنی داری برروی پارامترهای رشدی، عملکرد رویشی، روابط آبی، میزان کلروفیل تجمع پرولین، قندهای محلول، مقدار و عملکرد اسانس گیاهریحان دارد. همچنین سیمون و همکاران اثر رژیم های مختلف آبی را روی گیاه ریحان بررسی کرده و مشاهده نمودند که با تشدید کمبود آب وزن خشک برگ و ساقه کاهش یافت. نگاهی گذرا به کودهای بیولوژیک تلاش برای افزایش تولید در واحد سطح و مصرف زیاد و نا متعادل کودهای شیمیایی در چند دهه گذشته، پیامدهای زیست محیطی و افزایش هزینه تولید را به همراه داشته و ضرورت تجدید نظر در شیوه های تولید محصول را گوشزد می نماید (kennedy et al., 2004). بهره گیری از توان ریز جانداران سودمند در کشاورزی یکی از راه های سلامت محیط است که امروزه در کشورهای پیشرفته باعث افزایش رشد و عملکرد گیاهان شده است. از جمله این موجودات می-توان به ریزوباکتری های محرک رشد گیاه اشاره کرد. این گروه از باکتری های منطقه ریزوسفر از طریق مکانیسم های مختلف باعث افزایش رشد و عملکرد گیاه شده که اصطلاحاً ریزوباکتری های محرک رشد گیاه و به اختصار pgpr نامیده می شود (lynch, 1990). مقدمه ای چند دربار? باکتری های افزایش دهنده رشد گیاه این اصطلاح اولین بار برای باکتری های متعلق به گروه پزودوموناس های فلورسنت استفاده گردید. باکتری های افزایش دهنده رشد گیاه به طور مستقیم و غیر مستقیم می توانند به رشد گیاه کمک کنند. این باکتری ها به طور غیر مستقیم با بازداشتن فعالیت پاتوژن ها در جلوگیری از رشد و گسترش گیاه، باعث تحریک رشد گیاه می شوند و به طور مستقیم با تثبیت نیتروژن، تولید هورمون های گیاهی، تولید سیدروفورهای کلاته کننده آهن و محلول ساختن فسفات، باعث تحریک و افزایش رشد گیاهان می شوند (shimon et al,. 2004).